Hz. Şuayb’ın Çağrısı: Allah’a Kulluk ve Ekonomik Adalet

Daha önce “Kur’an’da ‘Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (gönderdik).’ ifadesi”,[1] “A’râf suresi bağlamında tevhid ve adalet mücadelesi: Hz. Şuayb örneği -1- ve -2-”[2] yazılarını yayımlamıştık. Bu yazıda ise Hûd suresi 84.-85. ayetler bağlamında Şuayb peygamberin kavmini hangi konularda uyardığına ve üslubuna değinilecektir. Bundan amaçlanan şey, Kur’an yorum tarihimizi de gözeterek tebliğde ve kötülükten vazgeçirmede Hz. Şuayb örnekliğini ortaya koymaktır.

Allah’a ibadet ve ticari ahlakın önemi

Hicaz ile Şam bölgesi arasında yaşadığı ifade edilen Medyen’in adının Hz. İbrâhim’in oğlu Medyen’e ya da şehri kuran Medyen adında birine dayandığı söylenir. Medyenlilere peygamber olarak Hz. Şuayb’ın gönderildiğini Kur’an şöyle haber vermektedir: “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı gönderdik. Ey kavmim, Allah’a ibadet edin. Sizin için ondan başka ilâh yoktur. Ölçüyü, tartıyı eksik yapmayın. Şüphesiz ben, sizi bir refah (hayır) içinde görüyorum. Ve ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum, dedi.” (Hûd 11/84). Bu ayette Hz. Şuayb’ın, kavminin kardeşi olarak belirtilmesi, kan bağına bağlı bir kardeşlikten ziyade içlerinden ve onların iyiliği için çabalayan bir kimse olması anlamındadır. Hz. Şuayb, önce onların inanç sonra da sosyal alandaki yanlışlarına dikkat çekmiştir. Hz. Şuayb’ın diliyle Medyen toplumuna, “Ölçüyü, tartıyı eksik yapmayın.” uyarısında bulunulması, şirkten sonra tek problemin bu olduğu değil, onlarda en çok dikkati çeken günahın bu olduğu anlamındadır. Medyenliler muhtemelen ticari faaliyetleriyle ön plana çıkan insanlardan oluşuyordu. Aynı zamanda bu uyarı, Medyenlilere “Pahalılığa neden olacak şeyler yapmayın!” ikazı olarak da değerlendirilmiştir. Uyarılan toplumun “refah (hayır) içinde” olması, ucuzluk ya da gelirlerinin yüksekliği nedeniyle muhtaç olmadıkları hâlde haram da olsa daha fazla kazanma eğiliminde olduklarını göstermektedir. Refah (hayr) içinde olmalarına rağmen, şerre (ölçüyü ve tartıyı eksik yapma) eğilim göstermeleri onların şükretmeyen bir toplum olduğuna işarettir. Ayette “kuşatıcı bir günün azabı” ifadesinin kullanılması, kâfirlerin ondan kaçamayacağını gösterir. Bu azabın en ön planda olan iki gerekçesi ise şirk ve ekonomik adaletsizlik fiilleridir. Bu azap, dünyevi helak (pahalılık, kıtlık, kuraklık vs.) cezası olabileceği gibi ahiret azabı da olabilir.

Ekonomik adalet ve fesat çıkarmamak

Yukarıdaki ayette Hz. Şuayb, Medyenlilere ne yapmamaları gerektiğini söylemişti. Şu ayette ise ne yapmaları gerektiğini söyleyerek söze başlamaktadır: “Ey kavmim, ölçüyü, tartıyı adaletle tam yapın, insanların eşyalarını kısmayın. Yeryüzünde bozguncular olarak fesat çıkarmayın.” (Hûd 11/85). Yukarıdaki ayette “Ölçüyü, tartıyı eksik yapmayın.” denilirken burada ise hemen hemen aynı içerikte “ölçüyü, tartıyı adaletle tam yapın, insanların eşyalarını kısmayın.” ifadesine yer verilmesi, uyarının dozajını artırmak içindir. Ayrıca tartıyı tam yapmaya çalışma işi garantiye almak için biraz da fazla vermeyi akla getirmektedir; ancak bir zorunluluk değildir. Ayette “insanların eşyalarını kısmayın. Yeryüzünde bozguncular olarak fesat çıkarmayın.” Denilmesinden hareketle, hileli ve ederinden daha düşük kaliteli mal piyasaya sürülmemesi gerektiği sonucu çıkarılmıştır. Ayrıca bu iki yasak, sınırlı bir alanla (ekonomi) ilgili önceki uyarılardan sonra daha genel yanlışlardan (hırsızlık, yol kesme, yağmacılık vb.) uzaklaştırmaya dönük ifadelerdir. Medyen toplumuna dönük bu uyarıların tümü, muhtemelen işledikleri suçlardı. Bir yorum da şöyle olabilir: Ekonomik alanda yaptığınız adaletsizlikleri devam ettirirseniz ortaya çıkacak sonuç, bunun yaygınlaşması ve sizi yeryüzünde fesatçılar haline getirmesidir. Yani göreli olarak küçük görülen günahlar, ortadan kaldırılmaya çalışılmazsa çeşitlenir ve toplumun geneline yayılır. Bunu engelleme görevi Müslümanlarındır, ihmal ederlerse fitne herkesi kuşatır (el-Enfâl 8/25).

Sonuç

Ticarette ahlakı gözetmek, yüce Allah’a kulluk kapsamındadır. Şuayb kıssası aracılığıyla Kur’an; müminlere “Allah’a kulluk görevlerini” ihmal etmemeyi, insanları aldatmamayı, adaleti ihmal etmemeyi ve bozgunculuk çıkarmamayı öğütlemektedir. Bu öğütleri dikkate almayanlar, Medyenlileri bulan azaptan asla emin olamazlar.

Anahtar kelimeler: Tefsir, Şuayb, Medyen, kulluk, ticaret.

[1] https://www.muratkayacan.com/2017/01/kuranda-medyene-de-kardesleri-suaybi-gonderdik-ifadesi.html Erişim tarihi: 10.05.2023.

[2] https://www.muratkayacan.com/2022/08/araf-suresi-baglamnda-tevhid-ve-adalet.html ve https://www.muratkayacan.com/2022/08/araf-suresi-baglamnda-tevhid-ve-adalet_31.html Erişim tarihi: 10.05.2023.