Bir Ârife Soralım: İslâm Âlimleri Ruh Hakkında Ne Diyor?

Soru: Hocam! Bugün sohbetimize hazırlıklı olarak geldim ve bazı İslâm âlimlerinin ruh hakkında elde ettikleri bilgileri kitaplarından okudum. Mesela İmam Gazali’nin Kimyâ-yı Saâdet kitabını okudum ama anlamakta biraz güçlük çektim. Siz bu hususta bize basitçe bir açıklama yapabilir misiniz?

Ârif: İmam Gazali, Kimyâ-yı Saâdet eserinde âlemi bir takım mertebelere ayırmış ve duyular âlemini de mertebelendirmiştir. Buna göre bu âlemde unsurlar sahasının üstünde canlı varlıklar yani bitki, hayvan ve insan yer alır. İmam Gazali, canlı varlıklarda üç çeşit ruhun var olduğunu kabul eder: Nebatî, hayvanî ve insanî ruh. Ona göre ruh, iki şeyden mürekkeptir. Birincisi kalıptır. Buna beden de denir. İkincisi nefis, ruh veya kendini iç gözüyle bilen manevî kalptir.

Soru: Hocam! Çok güzel anlattınız. Teşekkürler. Bir de İbn-i Kayyim el-Cezviye’nin “Kitab-er-Rum” kitabına baktım. Bunu da özetleyebilir misiniz?

Ârif: İbn-i Kayyim, eserinde ruhun, nuranî, ulvî, hafif, hayy (hayat sahibi, canlı) ve müteharrik (hareketli) bir cisim olduğunu söyler. Ruhun, azanın cevherlerine ve manevî kaynakların bütününe nüfuz ettiğini anlatan İbn-i Kayyim, şöyle bir teşbihte bulunur: Ruh, bedende gül suyunun gülde, zeytinyağının zeytinde, ateşin kömürde seyeranı gibi dağılıp yayılır.

Soru: İbn-i Kayyim, çok güzel anlatmış ruhu. Peki bir hekim olan ünlü İslâm âlimi İbni Sina, ruh hakkında ne diyor?

Ârif: İslâm düşünürü İbni Sina ruhu, ilk başta iki delilden yola çıkarak ispatlamaya çalışmıştır: Bunlardan ilki, vahdet delilidir. Buna göre bütün şuur halleri, ruhta tamamlılığını kazanır. Ayniyet delilinde ise bütün şuur halleri değiştiği halde ruh, aynı özelliklerini koruyarak kendi mahiyetini sürdürür. İbn-i Sina’nın “ilmü’n-nefs”le ilgili değerlendirmelerin en önemli kısmını akıl ve kuvve-i akliye teşkil eder. Ona göre, nefs-i insaniye cisim olmadığı gibi cisimle de kâim değildir. O, zatında maddeden soyut ama faaliyetlerinde maddeye yakın bir cevher-i lâtiftir. O bir tanedir ama pek çok kuvveye sahiptir. Onun bedenle münasebetlerinde bütün bu kuvve, birer vasıta ve birer perde mahiyetindedir.

Soru: İbni Sina’nın görüşlerini biraz daha açar mısınız?

Ârif: İbni Sina, ruhun bir cevher olduğuna ve araz, yani Allah’tan başka hiç bir şeye bağlı olmadığına dair görüşleri üç maddede toparlayabiliriz. Birincisi: Ruh, bedenin ölümü ile dağılmaz, varlığında tek ve aynıdır. Ruh dediğimiz nefs-i insaniye bedenle beraber var edilmiştir. İkincisi: Ruh, bedenin kemalidir ve onu meydana getirir. Ruhtan önce beden ve insan olmaz. Beden, ruh tarafından terk edilince bir cesetten ibaret kalır. Üçüncüsü: Ruh, melekeleri vasıtasıyla kendi başına bedene etki eder ve onu korur. Bundan daha öte, hayat; ruhun eseridir. Şuur ve idrakle alâkalı bütün aktiviteler tamamen ruha dayanmaktadır. Ancak, hayat tecellisinin arızasız devamı için, bedenî sistem de kusursuz çalışması gerekir.

Soru: Evet, İbni Sina da gayet ilmî açıklamış ruhu. Peki; Bediüzzaman’ın ruh hakkında bir çalışması var mıdır?

Ârif:  Said Nursi, Sözler eserinde Kur’ân’a uygun bir şekilde ruhun tanımını şu şekilde yapar: “Ruh, zîhayat, zîşuur, nuranî, vücudu haricî giydirilmiş, câmî, hakikâttar, külliyat kesb etmeye müstaid yani istidatlı bir kanun-u emrîdir.”

Soru: Zîhayat, zîşuur gibi kelimelerin anlamlarını bilmediğim için cümleyi anlamakta zorlandım Hocam! Biraz açar mısınız?

Ârif: Ruh, zîhayattır yani hayat sahibidir. Ruh, maddî ölçülere girmeyen ve ilmî kanunların hâkim olduğu âlemin bir unsurudur. Ruh, zîşuurdur, yani kendine has bir şuura sahiptir. Kanunlardan farklı olarak şuurlu, yani kendi varlığını ve diğer varlıkları bilen bir varlıktır.Ruh, nurdan yaratılmış bir varlıktır. Şuuru ve nuraniyeti sayesinde sadece beyin değil bütün organizma canlı tutulur ve bedendeki değişik fizyolojik ve biyokimyasal kurallar aksatılmadan işletilir. Ruha, bir bütünlük içinde haricî bir kimlik ve mahiyet verilmiştir. Buna göre her insan, kendine has özelliklere sahiptir. Ruh, câmîdir, yani bu ilahî emrin alan ve kapsamı çok büyük ve derindir. Ruhun bünyesinde sayısız duygular ve latifeler mevcuttur. Bundan ötürü de Yaratan’ın birçok güzel isimlerine mazhar olabilir. Ruh, bütünlük yönüyle, büyük âlem gibidir. Bedenle birleştiğinde kâinatın bir özü ve fihristi mahiyetindedir. Ruh, hakikattir. Başka bir ifadeyle ruhun varlığı, direkt olarak Allah’ın emrine dayanır. Soyut da olsa, gerçek bir varlıktır. Ruh, külliyet kesbetmeye yatkın bir şekilde yaratılmıştır. Yani, Yaratan’ına müteveccih ve bağlı olduğu için, manevî keşif boyutuyla bütünüyle açılmaya müsaittir. Fıtratına uygun olarak kulluk görevlerini tam bir ihlâsla ifa etmede azamî dikkat gösteren her insan, ruhun saflığı ile gaybî âlemlere yönelebilir, kendini ve maddî varlığını manen aşabilir.

Soru: Hocam! Allah sizden razı olsun. Ruh ile ilgili bilgilerimiz baya arttı ve C. Hakkın kudretini bu vesile ile görmüş olduk. Ama ruhun yanında nefis de var. Bu iki varlık arsındaki ilişki de epey girift olmalıdır. Size bununla ilgili olarak aklıma gelen soruları soracağım ama maalesef bize ayrılan süre tamamlandı. Sizinle bir daha görüşebilir miyiz?

Ârif: Hayhay.

Prof. Dr. Ali SEYYAR