Bir de Psikoloğuma Sorayım: On Yaşındaki Çocuğum Neden Halen Yalan Söylemeye Devam Ediyor?

Psikolog: Merhaba. Size nasıl yardımcı olabilirim?

Anne: Efendim; Benim çocuğum 10 yaşına girdi fakat bize hep yalan söylüyor. Buna biz çok kızıyoruz. Anne baba olarak buna karşı ne yapabiliriz?

Psikolog: Bu yaşlarda bir çocuğun yalan söylemesi hayra alamet değildir. İlk önce bunun motivasyonunu yani sebebini araştırmalıyız. Siz bunu hiç düşündünüz mü? Sizce çocuğunuz neden yalan söyler? Bunun için makul bir izahınız var mıdır?

Anne: Ben bilmediğim için size geldim ve sizden yardım istiyorum.

Psikolog: Genelde bu yaşlarda çocuklar, ceza almaktan korktuğu, bir gizliliği saklamak, bir utancı gizlemek veya ailenizden birini model aldığı için yalan söyleyebilir. Çocuğunuzun söylediği yalanın içeriğinden ziyade onu yalan söylemeye iten sebeplere odaklanmalıyız. Çocuğunuzu yalana iten sebepleri ortaya koyabilmek için, sizler de bana yardımcı olmalısınız. Sizce bu unsurlardan birisi geçerli olabilir mi?

Anne: Bilmem ki? Babası çocuğuma özellikle yaramazlık yaptığı için, bazen onu uyarıyor veya ceza veriyor.

Psikolog: Hangi sebeplerden dolayı ve nasıl ceza veriyor?

Anne: Yani, kızdığı için ona bağırıyor, bazen de onu dövüyor. Mesela geçenlerde çocuğum okulda bir arkadaşıyla kavga yapmış ve bir iki darbe almış. Babası da öfkelendi ve ‘bir daha dayak yersen benden de bir o kadar sopa yersin’ diye bağırdı.

Psikolog: Ne diyorsunuz? Bir çocuğa bu tarz tehditte bulunmak hiç de doğru değil. Bakınız belki de yalan söylemenin sebeplerinden birisi bu durum olabilir. Çocuğunuz dışarıda benzer bir hadise ile karşılaşıp doğruyu söylediğinde ceza alacağını, sopa yiyeceğini bildiği için, böyle olumsuz bir durumla karşılaşmamak için, korkusundan yaşadığı gerçeği değil de babasının kendisinden beklediği hayalî bir durumu uydurabilir. Yani çocuğun yalan söylemesi, bu durumda tamamen babanın ona karşı gösterdiği tepkinin yanlışlığı ile ilgilidir.

Anne: Peki bundan sonra ne yapabiliriz?

Psikolog: Çocuğunuza karşı tutum ve davranışlarınızı gözden geçiriniz. Babasının çocuğuna karşı bu aşırı otoriter ve hatta despotik tutum, gayri ihtiyari olarak çocuğunuzu böyle bir zor duruma sürüklemiştir. Çocuğunuz babasının bu tavırlarından ve sonuçlarından dolayı korktuğu veya babasının gözünde kahraman gibi görünmek istediği için, yalan söylemek mecburiyetinde kalır. Yani babasının bu tavrı devam ettiği sürece çocuğunuzda yalan söyleme davranışı da pekiştirilmiş olur.

Anne: Anladım. Yani çocuğumuzun yalan söylemesi, daha çok bizden kaynaklanıyor. Bunu daha önceden hiç fark edememişiz. Demek ki çocuğumuz, kendisini istemediği müşkül durumlardan korumak maksadıyla yalanı hep bir savunma mekanizması olarak kullanmış. Çünkü bizler aynı tehditkâr ifadelerimizi okuldan aldığı düşük notlar için de sarf etmiştik. Sonra bize bir keresinde yüksek not aldığını söylediğinde bunun bir yalan olduğunu daha sonra tespit ettik ve babası onu yine kötü davranmıştı. Biz ne kadar büyük hatalar yapmışız. Ne tavsiye edersiniz?

Psikolog: Çocuğunuz yine yalan söylediğinde bu sefer aşırı tepki göstermeyiniz. Eğer çocuğunuza iyi model olursanız, tehdit ve ceza yerine çocuğunuzun sevgi, şefkat, merhamet, ilgi, onaylanma, değerli hissetme ihtiyaçlarını yeterince karşılarsanız, çocuğunuzun özgüveni artacak, size güvenecek ve böylece çocuk yalan söylemeye ihtiyaç duymayacaktır.

Anne: Haklısınız. Biz söylediklerinizi herhalde çocuğumuza tam olarak veremedik.

Psikolog: Çocuğunuza siz ne kadar güven aşılayıcı sevgi verirseniz, siz aile içinde ne kadar dürüst ve âdil davranırsanız çocuğunuz da o nispette her durumda gerçeği söyleyecek ve ahlâkî özerklik kazanmaya başlayacaktır. Ve en önemlisi, yapamayacağı işlerden veya sorumlu olmadığı konulardan dolayı çocuğunuza ceza tehdidinde bulunmayınız veya buna benzer müeyyideler koymayınız. Ceza tehlikesinden korunabilmek için, yapacağı tek şeyi yalan olarak gören çocuk, artık sözde uydurmalar değil bilinçli olarak doğruyu söylememeyi seçecek ve ahlâkı bozulacaktır. Bazı çocuklarda bu durum patolojik yalana bile dönüşebilmektedir.

Anne: Ne demek o?

Psikolog: Patolojik yalan, kendisine bir faydası olmasa dahî bir çocuğun sürekli olarak başkalarına zekice yalan söylemesidir. En önemli özelliği, inandırıcılık gücünün çok kuvvetli olmasıdır. İçsel çatışmalar yaşayan bir çocuk, gerçeklerden uzaklaşarak, bencilce bir sonuca ulaşmak ister. Mesela yalan söyleyerek, çevresindeki insanların buna inandığını gören çocuk, bundan haz alır. Onun için çocuğunuzun bu duruma gelmemesi için, söyledikleriniz ve yaptıklarınız arasında bir tutarlılık olsun. Çocuğunuza yalan söylemesine imkân verecek durumlardan kaçınınız.

Anne: Peki bunları uyguladık. Bundan sonra yine yalan söylerse ne yapalım?

Psikolog: Anne-baba olarak aşırı kuralcı ve otoriter olmaktan kaçınmalısınız. Çocuğunuzun bir yanlışını gördüğünüzde hemen ceza yöntemine müracaat etmeyiniz. Yalan söylediğinde hemen onu yalanı ile yüzleştirmeyiniz. Daha çok sizin bu durumu fark ettiğinizi ona hissettiriniz. Çocuğunuzla etkili ve samimî iletişim kurunuz ve işin içinde başka sebeplerin olup olmadığını araştırınız. Güven varsa çocuğunuz size bunun sebebini söyleyebilir. Bu durumda sebebi teşkil eden sorununu gözden geçirmelisiniz. Herkesin takdir ve onaylanma ihtiyacı olduğunu unutmayınız. Çocuklar da bazen onaylanmak için yalana başvurabilir. Siz ilk önce her halükârda dürüst olmalısınız ve ondan sonra dürüstlüğün neden önemli olduğunu çocuğunuza anlatılmalısınız. Çocuklar sebep-netice münasebetinin ne olduğunu ve önemini büyüdükçe anlamaya başlar. Buna bağlı olarak bazı davranışların neden gerekli olduğu çocuğa açık bir dille anlatılırsa çocuk gönülden dürüstlüğü tercih edecektir. Dürüstlük ve bunun bir sonucu olarak güven, ebeveyn ve çocuk arasındaki sosyal münasebeti de güçlendirir.

Anne: Çocuğuma yalan söylememe konusunda dinî yönden de telkinde bulunayım mı?

Psikolog: Çocuğunuza zekâ seviyesine uygun olarak ‘biz fark edemezsek bile her yalanı, her şeyi gören ve duyan Allah bilir. Allah’ın sevgisini kazanmak istersen, her zaman doğruyu söyle’ diyebilirsiniz ve inşallah bu manevî telkinler de daha etkili olabilir. Yaşına uygun bir şekilde şu hadisi, çocuğunuzun anlayacağı bir dilde de izah edebilirsiniz: “Sıdk (Doğruluk) insanı birr’e (Allah’ı razı edecek iyiliğe) götürür, birr de cennete götürür. Kişi, doğru söyler ve doğruyu arar da sonunda Allah’ın indinde sıddîk (doğru sözlü) diye kaydedilir. Yalan da kişiyi haddi aşmaya götürür. Haddi aşmak da ateşe götürür. Kişi yalan söyler ve yalanı araştırır da sonunda Allah’ın indinde yalancı diye kaydedilir.”[1]

Anne: Bu bilgilerden yola çıkarak, bizler inşallah ilk önce hatalarımızdan uzaklaşır ve çocuğumuza iyi örnek oluruz. Her şey için teşekkürler.

Prof. Dr. Ali SEYYAR

[1] Buharî, Edeb,78/ 69, (VII, 95). Müslim, Birr,45/ 102, 103.