Dünya tedarik zincirlerinde neden her şey bitti

A. Galip Gümüşdere

Dünya ticaretinde ve imalat sanayiinde korkutucu bir yeni durum var. Bu durum da imalat için gerekli olan hammadde ve yarı mamullerin zamanında gelmemesi, bunun sonucunda siparişlerin, teslimatların yerine getirilememesi.

Hammadde eksikleri her alanda yaygın. Plastik maddeler başta petrokimya ürünlerinde, kerestede, camda, iplikte, gıda ürünlerinde, metalde, bilgisayar yongalarında, boya ve tutkallarda, mamalarda, hemen her alanda hammadde eksikliği var. Hammadde fiyatları çok arttığı gibi bulunması da zorlaşıyor.

Bunun nedenleri Korona döneminde kendini tam göstermeye başladı ancak ondan önce de yavaş yavaş artmaktaydı. Korona döneminde sınırlar kapandı. Eyalet ve il sınırları kapandı. Liman işçileri kapanmalarla etkisiz kaldı. Kamyoncular yarım kapasiteye döndü. Gemiler limanlarda daha fazla beklemeye başladı. Denetimler arttı ve işlemler yavaşladı. Fabrikalar işleri azalttı. Bazı ülkelerde mevsimsel işçiler köylerine döndü.

Bunlara ek olarak önemli deniz yollarında ve petrol doğal gaz kuyularının olduğu Meksika Körfezi gibi denizlerdeki kasırgalar, Süveyş Kanalı’nın bir haftadan fazla dünya trafiğine tıkanması, beklenmedik kazalar ve yangınların fabrikalarda tahribatları da var. Çin ile Amerika arasında 2019’da artan ve 2020’de iyice ilerleyen gerginliğin sonucunda ortaya çıkan ticaret savaşı da önemli bir etmen.

Tedarik zincirlerinin gerekenleri taşıyamamasında bir sorun da nakliyecilikteki en önemli nakil aracı olan konteynerlerin ortadan kalkmasıydı. Neticede 20 veya 40 fit uzunluğunda metal kutular olan konteynerler, şu an bulunmaz Hint kumaşı.

Hammadde olmayınca yarı mamuller olmuyor, onlar olmayınca da imalat ve siparişi yerine getirmek mümkün olmuyor. Pek çok firma iflasın eşiğinde, kar marjlarını düşürerek ayakta kalmaya çalışıyorlar, siparişlerin altından kalamayacaklarını bildiklerinden müşterilerini ve gelirlerini kaybediyorlar. Bu, yalnızca Türkiye’de değil bütün dünyada mevcut durum.

Bunun bir nedeni de bir işletmecilik stratejinde çok ileriye gidilmesi. Japonya dünya savaşını kaybedip Amerika’nın kanatları altına girdikten sonra, dünya ticaretinde öne geçebilmek için verimliliğini çok üst noktalara çıkarmak zorunda olduğunu düşündü. Ülkenin en büyük firması olan Toyota, verimi en fazla artıracak şeyin, stoklarda hiç hammadde ve yarı mamul tutmadan, lüzumsuz gere fazladan alım yapmadan, fazladan ambar yatırımları yapmadan, imalat anında doğrudan fabrikaya girecek hammadde tedariki yöntemini buldu. Otomotiv şirketinin Tam Zamanında adını verdiği (İngilizcesi “Just in Time” veya JIT) bu stratejisi, verimliliğini çok artırdı, başarısı sonucu bunu bütün dünya son 60 yılda benimsedi. İmalat sanayiinde verimlilik, dolayısıyla karlılık patlaması yaşandı.

Ancak dünya, kraldan çok kralcılık yaparak Tam Zamanında stratejisini fazla ileri götürdü. Toyota bunu uygularken, bütün dünyadan Küreselci yaklaşımla alım değil, Japonya’daki ve hemen yakınlarındaki firmalardan tedarikle yapmaktaydı. Aynı kültürden, bazen patronları kulüplerde yan yana firmaların birbiriyle yaptıkları bir iş örgüsüydü. Oysa bu 2000’li yıllarda, özellikle de GATT Uruguay Sözleşmeleri sonucu yarı mamul imalatının gelişmekte olan ülkelere aktarılmasıyla, küresel hale geldi. Japonya’da en fazla bir kaza sonucu trenin rötarı olabilir, saatler söz konusudur. Küresel ölçekte ana suyolları bile tıkanabilir, haftalar söz konusudur.

Örneğin çağımızda bilgisayar yongaları, mikroçipler olmadan otomobil üretimi yapılamamakta. Yongalar da Uzak Doğu’da üretiliyor. Bunlardan dolayı Türkiye’de bazı fabrikalar haftalarca durdu.

İkincisi Toyota karlılığını imalatta, robot kullanımında, kalitede, yeni ürünlerde, istatistiksel kalite artırma yöntemlerinde yatırımlara yöneltti.  Oysa dünyadaki pek çok şirket bu alanda yatırımlar yağmak yerine finans alanında, kendi hisselerini toplamda, başka sektörlere yayılma konusunda yatırımlara yöneltti. Bu nedenle verimliliğinin daha da gelişmesi konusunda aynı çabayı harcamadı.

Korona çağında bir anda tedarik zincirlerinde sorunlar çıkmaya başlayınca bu zincirleme reaksiyon gibi pek çok alanda hissedilmeye başlandı. Türkiye’de de gerek nakliyedeki sorunlar gerekse yarı hammadde ve yarı mamul sorunları imalat sanayiinde kendini hissettirmekte. Bunula birlikte ülkemizde üretilen inşaat çeliği tarzı malzeme, Lira’nın çok düşük olmasından da yararlanarak hızla ihraç edilmekte ve bunlar Türkiye’nin nispeten pandemi ekonomisinde daha az darbe görmesini sağladı. Yine de pek çok imalat sanayii firması her yönden bu dönemde zarar yaşadı.

Tam Zamanında doğru bir yöntem, verimliliği kanıtlanmış akıllı bir strateji. Bununla birlikte kriz anlarında, dünya ticaretindeki beklenmedik gelişmelerde kolayca etkilenebiliyor. Yeni ticaret bakanımızın bir beyin fırtınası düzenleyerek, bu pandemi döneminde ve bundan çıkılmaya başlandığında sektörler için tedarik zincirleri, hammadde temini ve depolama konularında yüz milyarlarca liralık değere yönelik bir toplantılar serisi düzenlemesi gerekiyor.

Bu toplantılarda ana hammadde kaynaklarında, nakliye araçlarında, tedarik zincirlerinde, alternatif kaynaklarda ve uluslararası hukukta sorunlar ve bunların çözüm seçenekleri kısa, orta ve uzun vadede ele alınmalıdır. Her farklı endüstri alanı için çözümler ivedilikle üretilmelidir.