Medenîlikten Medeniyetçiliğe Nasıl Geldik?

Yeni Şafak yazarı Ömer Lekesiz’in kaleme aldığı “Medenîlikten Medeniyetçiliğe Nasıl Geldik?” yazısını siz değerli okuyucularımıza sunuyoruz…

Kelime bir ayettir yani, işaret.

İçinde doğduğu toplumsal şartlara göre her kelime ilk anlamı sabit kalmakla birlikte, işaret ettiği şey ile kurulan ilişkilerin değişmesine göre anlamı da değişir.

Burada ilişkilerin değişmesinden kasıt, şeylerle ilgili zihniyetlerin, amaçların, arzuların ve faydaların… vb. değişmesidir.

Bu nedenle bir kelime sosyal, kültürel, siyasal vd. yönlerden bir devirde çok etkili iken, başka bir devirde etkisiz hale gelebilir ve bu iki süreçte muhteviyatı genişleyip, daralabilir ki bunların tersi de doğrudur.

Kelime, dil ailesi ve belli bir toplumsal hayat içindeki bu hareketiyle, ilgili toplumsal değişmelerin belli devirlere göre izlenmesine, yorumlanmasına kaynaklık eder. Hatta tedavülden kalkmış, ölmüş olsa bile bu değerini muhafaza eder, belki de asıl bu yanıyla tek başına değerli hale bile gelebilir.

Yazı başlığımızdaki medenîlik ve medeniyetçilik kelimelerinin anlam serüvenini sözlüklerden izleyerek, bu serüvenden hasıl olan toplumsal kimi sonuçları mevcut siyasi algımızı doğru anlamak ve anlatmak bakımından değerlendirme konusu yapabiliriz.

Medîne ve medenî Arapça mdn kökünden gelir.

Ahterî Mustafa Efendi (v. 1560-61) Ahter-i Kebîr’inde medn, medîn, medenî ve medîne kalimelerini şöyle açıklar:

“Medn: durmak; ikamet manasına ‘Bir yerde kaldı, ikametti.’ Medine adı da buradandır.

Medîn: Borçlu; medyun manasına. Ve dahi kul; gulâm abd manasına.

Medenî: Şehirli.

Medine (medînet): Duracak yer. Ve büyük şehir. Cem’i hemze ile medâ’in ve müdün ve müdünn gelir. Bu kelime ‘sahip oldum’ anlamlı dintüden alınmıştır. (…) Hz. Peygamber’in şehri olan Medîne’ye nispet Medenî; Mansur’un Medine’sine nispet Medînî; Kisra’nın Medâ’in şehrine nispet ise Medâyinî şeklinde yapılmaktadır. Bu nispetler, belli olsun karışmasın diyedir. Medyen ise Hz. Şuayb’in şehridir. Medînet ümmet, bir dine inananların bütünü, millet.”

Osmanlı Türkçesi’ndeki medeniyet kelimesi Ahter-i Kebîr de henüz yer bulabilmiş değildir. Bunun nedeni yukarıdaki birbirleriyle ilişkili kelimelerin manalardan görülebilmektedir.

Zira medn kelimesi insanlık tarihi itibariyle ortaktır ve bu ortaklık nübüvvetle tahkim edilmiştir. Allah Hz. Adem’e bütün isimleri öğretmiş (Bakara 2:31) ve onları cevâmiu’l-kelîm (Hz. Adem’e ve başka peygamberlere ayrışmış bütün hakikatleri kendinde toplayan) olarak Peygamber Efendimizle kemale erdirmiştir.

Dolayısıyla Allah-insan, insan-insan ve tüm canlıları da kapsar şekilde insan-doğa ilişkileri şeriat(lar) bakımından medîn ve medenîliği ihtiva ettiği için, malûmun ilâmı gerektirmeyişi esasından hareketle dinin bu kelimelerle iç bağını özel olarak öne çıkarmamak, bu iç bağı kendi doğallığı / normalliği içinde tutmak, insanlığın ortak bir teamülü haline gelmiştir.

Bu esasta dinden neyi kastettiğimize gelince:

Mütercim Âsım Efendi (v. 1820) Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi’nde mdn maddesini açıklarken, medînet kelimesini dyn köküne havale ederek, burada şu bilgilere yer verir:

Ed-Dînet: Bu dahi dâimî yağan yağmura denir.

El-Medîn: Abd (kul) manasına, nitekim câriyyeye medînet denir, amel ve hizmet kendileri(ni) zelil eylediği için.

Medînet: Şehir ve beldeye denir.”

S. Muhammed Nakib el-Attas ise, ed-Din’i mezkur anlam çeşitliliğinin içinde 1-borçluluk, 2-teslimiyet, 3-muhakeme ve 4-fıtrat ya da istidat olarak dörde indirdikten sonra, ilgili kelimeler arasındaki -bizim için ilk bakışta çatallanmış gibi görünen- iç bağı şöyle kurar:

“Din mastarından türeyen dane fiili, borçla ilgili bazıları birbirine zıt çeşitli anlamların yanı sıra ‘borçlu olma’ anlamını taşır. İnsan kendisini borçlu durumda bulduğunda, yani dâ’in olduğunda bundan, kendisine ‘boyun eğme’ ve ‘itaat etme’ anlamında borçla ilgili yasa ve kurallara ve keza dâ’in olarak isimlendirilen alacaklıya tabi kıldığı sonucu çıkar. Ayrıca, yukarıda tarif edilen durumda, borçlu kişinin yükümlülük ya da deyn altında olduğu ifade edilir. Borçlu yükümlülük altına olma hali, doğal olarak içinde bulunulan şartlar uyarınca hüküm (deynûne) ve mahkumiyete (idâne) sebep olur.

Dâne kelimesinde mündemiç olan olan zıt anlamlar dahil saydığımız tüm anlamlar, ancak müdûn ya da medâin’le ifade edilen kasaba ve şehirlerde, ticari hayatın varlığını gerektiren örgütlü toplumlarda uygulanabilir imkanlardır. Kasaba veya şehrin bir hâkimi, yöneticisi ya da valisi; yani deyyân’ı vardır.”

Nasip olursa izleyen yazımızda, Attas’ın burada yarım bıraktığımız değerlendirmesini de tamamlayarak medenîlikten medeniyetçiliğe nasıl geldiğimizi anlamayı sürdürelim.

https://www.yenisafak.com/  ÖMER LEKESİZ