Müslüman modernleşmesinin yüz elli yıllık sürecinde, Avrupalılaşma, gavurlaşma çabaları, devlet ricalinin bitmez tükenmez hevesi, yanıp tutuşan arzusu oldu. Müslüman memleketlere vaziyet veren aydın kesimi ve devlet ricali, eziklik, aşağılanmışlık, örselenmişlik, öteki kalmışlık hissinden hiçbir vakit kurtulamadı. Her daim Avrupa’yı medeni (!), ileri (!), çağdaş (!), demokrat (!), müreffeh (!), yasalara...