TÜRK MİMARİSİNDE HAYAT AĞACI MOTİFİ

İnsanoğlunun kutsal saydığı en bilinen varlıklardan biri ağaçtır. Sahip olduğu sonsuz döngü insanoğlunun en erken devirlerden itibaren ilgisini cezbetmiştir. Ağaçlar hakkında ilk devirlerden bu yana hemen hemen bütün toplumlar çok sayıda mit ve inanç geliştirmişlerdir ki insanoğlu için ağaç; ruhsal, fiziksel ve öteki dünyanın kutsallığını ve hayatını simgeleyen doğal bir form oluşturmaktadır.

Şu ana kadar gelmiş geçmiş din ve inanç biçimlerinin çoğunda da görüldüğü üzere Tanrı ile iletişim ağaçlar yoluyla kurulmuştur. Bu nedenle insanoğlu ağaçlara her zaman yakın olmak istemiştir. Ağaca olan bu inançtan dolayı ağaçlar, “kutsal ağaç”, “hayat ağacı”, “dünya ağacı” gibi isimlerle nitelendirilmiştir. Mitolojilerde dünyanın merkezinde, semavi dinlerde ise cennette bulunduğuna inanılan ağaç ise hayat ağacıdır.

Hayat ağacının bütün âlemleri birbirine bağladığına, kökleriyle cehennemi, gövdesiyle yeryüzünü, dallarıyla cenneti kapladığına ve dünya üzerindeki en büyük ağaç olduğuna inanmışlardır. Her kıtada yetişen binlerce ağaç türü olduğu için hayat ağacının cinsi de bütün kültürlerde farklılık gösterir. Fransızlar, meşe; Almanlar, ıhlamur; İskandinavlar, dişbudak; Hintliler, banyan; Türkler ise servi ağacını kendilerine hayat ağacı olarak seçmişlerdir.

Türklerin ağacı kutsal saymaları, yaratılışın özünde bu motifin bulunuyor olmasından dolayıdır.

Hayat ağacı, Türk töresinde başlangıçtan beri kutsaldır. Hayat ağacı, Türk boylarında farklı isimlerle anılsa da genel olarak “bayterek”, “altunağaç”, “baydirek” isimleriyle karşımıza çıkmaktadır.

Kayın ve servi ağaçları Türklerin kendilerine seçmiş oldukları hayat ağacı türüdür. Günlük yaşamlarında kullandıkları malzemeleri bu ağaçtan üretiyor, savaş aletlerini yine bu ağaçtan yapmışlardır.

Anadolu mimarisine Selçuklularla birlikte girmiştir. Daha sonraları bu motif beylikler dönemine ve hatta Osmanlının Bursa’daki yapılarına kadar uzanmıştır.

Sivas’da bulunan Gökmedrese 1271 yılında inşa edilmiştir. Minarelerinin kaidelerindeki süslemelere aşağıdan yukarıya doğru bakıldığında ikinci sırada bir kabartma halinde ve tek olarak hayat ağacı motifi görülmektedir. Buradaki Hayat ağacının üç dilimli kökü vardır. Bunlardan sonra uçlarında nar çiçekleri bulunan yapraklar gelmektedir. Bunları da uçlarında kuş figürleri bulunan yapraklar izler. Motifin en tepesinde ise ayakları ile dallara tutunmuş bir kartal figürü vardır.

Hayat Ağacı’ ndaki kuşların; barışı, nar çiçeklerinin; büyümeyi ve çoğalmayı temsil ettiği düşünülmektedir. Tarihte birçok ulusun kullanmış olduğu kartal ise, gücü ve kuvveti simgeler. Hayat Ağacı, Anadolu’daki Selçuklu dönemi eserlerinin birçoğunda görülebilir.

Efsanelerde, insanların hayat ağacından türemesi de sıkça karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, Hunların bazı boylarının hayat ağacının gövdesinden türediklerine inanılmaktadır.

Rivayete göre efsanevî hükümdar Oğuz Kağan göbeğinden 3 ağacın çıktığını ve gölgelerinin tüm dünyayı sardığını, dallarının gökyüzüne eriştiğini görür.

Yine başka bir rivayette ise Osman Bey rüyasında, göbeğinden bir ağacın çıktığını ve kendisinin bütün dünyayı saran bir ağaca dönüştüğünü görmüş bunun akabinde 600 yıl ayakta kalan Osmanoğulları Devleti’nin ilk adımları atılmaya başlanmıştır.

KAYNAKLAR:

1. Yılmaz, D. (2012). Protohistorik Dönemde Anadolu’da Hayat Ağacı Motifi,  Uluslararası Arkeoloji Öğrencileri Sempozyumu Antalya Sunum Bildirgesi, Antalya.
2. Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. (Çev. Lale Arslan). İstanbul: Alfa Yayıncılık.